Środa Popielcowa weszła do kalendarza katolickiego już w V wieku. Zwyczaj, jakim jest posypywanie głów popiołem podczas liturgii, przyjął się w Kościele w wieku XI, a jako oficjalny element obrządku wprowadzony został w 1099 roku. Doprowadził do tego papież Urban II. Natomiast reforma liturgiczna Soboru Trydenckiego uprawomocniła nazwę Środy Popielcowej w 1570 roku.
Obecna nazwa Popielca nawiązuje do obrzędu dotyczącego publicznych pokutników, na których ciążyły poważne przewinienia. Odbywało się to w pierwszy poniedziałek Wielkiego Postu. Sam obrzęd polegał na tym, że pokutnicy musieli zgłosić się do tajnej spowiedzi do biskupa, a następnie w wyznaczonym dniu musieli pojawić się przed kościołem.
Następnie byli wprowadzani do środka, gdzie biskup sypał ich głowy popiołem. Wypowiadał przy tym słowa pochodzące z Księgi Rodzaju: “Pamiętaj człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz; czyń pokutę, abyś miał życie wieczne”, a później kropił wodą święconą pokutników. Na koniec odmawiali oni Litanię do Wszystkich Świętych, leżąc na posadzce.
W następnych latach obchody te przeniesiono na środę poprzedzającą pierwszą niedzielę Wielkiego Postu. Od X wieku w Środzie Popielcowej brać udział mogą nie tylko publiczni pokutnicy, ale także wszyscy wierni.